Η οριοθέτηση της συμπεριφοράς των παιδιών αποτελεί, ίσως το μεγάλο στοίχημα που καλούνται να κερδίσουν οι γονείς στην σημερινή κοινωνία. Έχοντας πολλές απαιτήσεις από την πλευρά των παιδιών να διαχειριστούν, ελάχιστο χρόνο και ακόμα λιγότερη υπομονή, εύκολα υποκύπτουν, υποχωρούν σε αιτήματα των παιδιών, παραχωρούν προνόμια και δημιουργούν - άθελα τους είναι η αλήθεια – ένα προδεδικασμένο που δυσκολεύονται μετά να ανατρέψουν. Η οριοθέτηση της συμπεριφοράς των παιδιών μοιάζει υπό αυτές τις συνθήκες βουνό. Δεν θα ισχυριστώ ότι είναι εύκολη υπόθεση, αλλά θέλω να παραθέσω κάποιους βασικούς κανόνες αναφορικά με την επιβολή ορίων, τους οποίους συχνά αμελούμε.    

Σαφή μηνύματα
Στην λεκτική επικοινωνία μας με το παιδί (ή τον έφηβο) θα πρέπει να είμαστε σαφείς και συγκεκριμένοι σχετικά με το τι ζητάμε. Η σαφήνεια στην έκφραση δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνειών και βοηθάει το παιδί να σχηματίσει μια ξεκάθαρη εικόνα για το τι περιμένουμε ως γονείς.

• Σαφές μήνυμα: "Η τηλεόραση θα ανοίξει αφού τελειώσετε τα μαθήματα σας"
• Ασαφές μήνυμα: "Η τηλεόραση θα ανοίξει μετά"  

Λογικά όρια
Επειδή μέσα στην μέρα ένα παιδί μπορεί να αξιώσει 20 διαφορετικά πράγματα θα πρέπει να είμαστε σε ετοιμότητα να θέσουμε όρια εκεί που πραγματικά χρειάζεται και να εξηγήσουμε στο παιδί το λόγο για τον οποίο του απαγορεύουμε κάτι. Οι εξηγήσεις μας θα πρέπει να διέπονται από λογική, γιατί τα παιδιά θα αντιδράσουν διπλά σε κάτι που θεωρούν παράλογο ή σε κάτι που τους ζητείται χωρίς καμία εξήγηση.  

Σταθερότητα
Όταν δεν επιτρέπουμε στο παιδί μας κάτι, θα πρέπει αυτή η απαγόρευση να ισχύει πάντα δεδομένων των ίδιων συνθηκών. Όταν απαγορεύουμε στο παιδί μας, για παράδειγμα, να παίζει με το μάτι της κουζίνας, το απαγορεύουμε κάθε μέρα και κάθε ώρα. Το λάθος που κάνουμε συχνά είναι ότι θέτουμε όρια κατά βούληση, χωρίς να έχουν μια σταθερότητα στο χρόνο. Η σταθερότητα στην επιβολή των ορίων βοηθάει το παιδί να διαμορφώσει, αλλά και να εσωτερικεύσει τους κανόνες της ζωής σας. (Τρώμε 3 παγωτά την εβδομάδα)  Ως αποτέλεσμα αισθάνεται ότι ζει σε ένα σταθερό περιβάλλον άρα νιώθει και ασφάλεια μέσα σε αυτό. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι δεν μπορεί να υπάρξουν και εξαιρέσεις στον κανόνα. Αρκεί, όμως, αυτές οι εξαιρέσεις να δικαιολογηθούν ξεκάθαρα από τον γονέα. (Επειδή σήμερα είναι τα γενέθλια σου και είναι ξεχωριστή μέρα μπορείς να φας ένα επιπλέον παγωτό)    

Τόνος φωνής
Τα παιδιά ερμηνεύουν αυτά που τους λέμε, όχι μόνο βάσει του λεξιλογίου που χρησιμοποιούμε, αλλά και βάσει των μη λεκτικών στοιχείων που πλαισιώνουν το λόγο μας. Ο τόνος της φωνής μας μπορεί να δηλώνει προσταγή, παραίνεση, συμβουλή. Μπορεί να κρύβει αυστηρότητα, ενδιαφέρον, προβληματισμό, ανησυχία. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται τις προθέσεις, αλλά και το συναίσθημα μας από τον τόνο της φωνής μας και αντιδρούν πολλές φορές σε αυτό. Ακόμα και η πιο απλή προτροπή αν ειπωθεί με αυστηρότητα και νεύρα μπορεί να ξεσηκώσει μια μικρή επανάσταση.    

Θετική πλαισίωση
Τα όρια και οι απαγορεύσεις δεν είναι απαραίτητο να φωνάζουν από χιλιόμετρα μακριά. Μπορούν να ειπωθούν με ήπιο και καλό τρόπο, αυξάνοντας, έτσι τις πιθανότητες για συμμόρφωση ή μειώνοντας τις αντιρρήσεις των παιδιών.  

• «Θα πάμε στην παιδική χαρά αμέσως μόλις ολοκληρώσεις τα μαθήματα σου»
• «Πλένουμε τα χέρια μας για να είναι καθαρά και να μπορούμε να φάμε το γλυκό μας»    

Λογικές συνέπειες
Ακόμα και αν εφαρμοστεί με ευλάβεια ένας χρυσός συνδυασμός όλων των παραπάνω δεν σημαίνει ότι θα έχουμε την πλήρη συμμόρφωση των παιδιών μας στις προσταγές και τις υποδείξεις μας. Θα παιδιά θα αντιδράσουν κάποια στιγμή, θα εναντιωθούν σε αυτό που τους ζητάμε, θα δοκιμάσουν την ελαστικότητα των ορίων. Ο ρόλος μας είναι να μείνουμε σταθεροί σε αυτό που τους ζητάμε και κυρίως έτοιμοι να τα αφήσουμε να βιώσουν τις λογικές συνέπειες των επιλογών τους. Από τη στιγμή που θέτουμε για παράδειγμα ως κανόνα το πλύσιμο των χεριών πριν από το φαΐ, πρέπει να είμαστε έτοιμοι να μην του επιτρέψουμε να απολαύσει την αγαπημένη του λιχουδιά αν δεν πλύνει τα χέρια του. Οι συνέπειες δεν χρειάζεται να επιβάλλονται με φωνές και εκνευρισμό. Με ηρεμία και θετικές δηλώσεις μπορούμε να ενισχύσουμε την επιθυμητή συμπεριφορά.

• «Φυσικά και θα φας το γλυκό σου αμέσως μόλις πλένεις τα χέρια σου»
• «Εσύ θα επιλέξεις αν θέλεις να πλένεις τα χέρια σου και να φας γλυκό ή να μην τα πλένεις και να κάνεις κάτι άλλο»
• «Το γλυκό σου είναι εδώ και σε περιμένει να πλένεις τα χέρια σου»     

Υπομονή
Η υπομονή είναι μια δεξιότητα που κάθε γονιός οφείλει να καλλιεργήσει. Το οφείλει στον εαυτό του, αλλά και στα παιδιά του. Ανυπομονούμε να συμμορφωθούν άμεσα, να κάνουν τώρα αυτό που τους λέμε, να μην αντιδράνε στα ίδια πράγματα ξανά και ξανά, να βιαστούνε, επειδή εμείς βιαζόμαστε. Αν θεωρήσουμε δεδομένη την αντίδραση του παιδιού, αλλά και το δικαίωμα του να αντιδράει επιβάλλεται να του δώσουμε χρόνο να μάθει, να πειραματιστεί, να αντιδράσει, να επιλέξει. Όσο περισσότερο σταθεροί, ήρεμοι και λογικοί είμαστε εμείς οι ίδιο, τόσο επιταχύνουμε την διαδικασία εκμάθησης κανόνων και κοινωνικά αποδεκτών συμπεριφορών στα παιδιά μας.         

Το άγχος είναι μια σύνθετη ψυχοσωματική αντίδραση του οργανισμού όταν αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει μια κατάσταση ως εν δυνάμει επικίνδυνη. Αναφερόμαστε στο άγχος ως ψυχοσωματική αντίδραση γιατί στην ουσία περιλαμβάνει σκέψεις, συναισθήματα, σωματικά συμπτώματα αλλά και συμπεριφορές που ακολουθούν και αποσκοπούν στην μείωση του. Όλοι βιώνουμε άγχος σε κάποιες φάσεις της ζωής μας και ως ένα βαθμό μπορεί να είναι και λειτουργικό καθώς μας κινητοποιεί να προφυλαχτούμε, να αλλάξουμε ρυθμούς και τρόπο ζωής, αλλά και να επιδιώξουμε επιθυμητούς στόχους και ισορροπίες. Το άγχος αρχίζει και γίνεται δυσλειτουργικό, όταν μας αποσυντονίζει από την καθημερινότητα μας, δεν μας επιτρέπει να διεκπεραιώσουμε ομαλά τις υποχρεώσεις μας αλλά μας οδηγεί στο να αποφεύγουμε καταστάσεις και να κλεινόμαστε σταδιακά στον εαυτό μας.      

Αντιδράμε με άγχος όταν, συνειδητά ή ασυνείδητα μεταφράζουμε μια δεδομένη συνθήκη ζωής ως απειλητική για την αυτοεικόνα μας, την εσωτερική ισορροπία μας, τις σχέσεις μας με τους άλλους και όταν γενικά πιστεύουμε, ότι δεν έχουμε τις ικανότητες να ανταπεξέλθουμε στη νέα αυτή πρόκληση και αμφιβάλουμε για τον εαυτό μας.

Τα πιο εμφανή σημάδια άγχους είναι συνήθως τα σωματικά (ταχυκαρδία, εφίδρωση, τρέμουλο στη φωνή, ζαλάδα, σφίξιμο στο στομάχι κ.α) και αυτά μας κινητοποιούν συχνά να αναζητήσουμε, τόσο τις βαθύτερες αιτίες, όσο και τη λύση. Έντονο άγχος μπορεί να οδηγήσει σε κρίση πανικού. Η εμφάνιση μιας κρίση πανικού συνοδεύεται από έντονη ταχυκαρδία, δύσπνοια και ζαλάδα. Το άτομο που βιώνει για πρώτη φορά μια κρίση πανικού συνήθως πιστεύει ότι θα πάθει καρδιακή προσβολή και αναζητά τις οργανικές αιτίες των συμπτωμάτων του. Αισθάνεται ότι δεν έχει τον έλεγχο στις κρίσεις, ότι εμφανίζονται ξαφνικά ή σε πολύ συγκεκριμένες συνθήκες, τις οποίες και αρχίζει και να αποφεύγει. Η κρίση πανικού είναι συχνά το καμπανάκι του οργανισμού ότι κάτι δεν πάει καλά, ότι έχει χάσει τις ισορροπίες του.       

Η γνωστική συμπεριφορική αντιμετώπιση, τόσο του άγχους, όσο και των κρίσεων πανικού αποσκοπεί στο να χαρτογραφήσει τον τρόπο δημιουργίας και εξέλιξης του άγχους σε κάθε άτομο. Εστιαζόμενοι κατά βάση το παρόν και στο άγχος, όπως βιώνεται και εκφράζεται στο εδώ και τώρα δουλεύουμε χτίζοντας τεχνικές αντιμετώπισης που θα βοηθήσουν το άτομο να αποκτήσει τον έλεγχο πάνω στα συμπτώματα του, γεγονός που θα σημάνει και την σταδιακή υποχώρηση τους. Θεωρώ μια από τις επιτυχίες της γνωστικής θεραπείας το γεγονός ότι άμεσα (μετά από τις πρώτες 2 συνεδρίες) αρχίζουν να υποχωρούν τα συμπτώματα και να κατακτάται κάποιος έλεγχος πάνω σε αυτά. Η ολοκλήρωση μιας γνωστικής θεραπείας αφήνει το άτομο με μεγαλύτερη αυτογνωσία, αλλά διαχειριστική ικανότητα πάνω στο άγχος του. 

Οι άλλοι ως μέτρο σύγκρισης … ή οι άλλοι ως πηγή έμπνευσης

Συνειδητά ή ασυνείδητα χρησιμοποιούμε πολλές φορές τους γύρω μας ως μέτρο αξιολόγησης του εαυτού μας. Αν κάποιος έχει καταφέρει κάτι και εμείς όχι, αν κάποιος έχει περισσότερα υλικά αγαθά, περισσότερους φίλους, καλύτερα ρούχα, καλύτερη δουλειά από μας αυτό το μεταφράζουμε ως ένδειξη ότι εμείς υστερούμε σε κάτι. Αισθανόμαστε άσχημα με τον εαυτό μας, πιστεύουμε ότι δεν είμαστε τόσο ικανοί, άξιοι, πετυχημένοι. Οι άνθρωποι που συστηματικά συγκρίνονται με τους άλλους προκειμένου να προσδιορίσουν την προσωπική τους αξία έχουν ασυναίσθητα αποδεχτεί την κοινωνική νόρμα ως αυτό που θα αποκαλούσαμε «φυσιολογικό». Επίσης, επιλέγουν να συγκρίνονται με τους άλλους μόνο στους τομείς στους οποίους υστερούν οι ίδιοι και όχι σε αυτούς που πιθανόν υπερτερούν, με αποτέλεσμα να τρέφουν καθημερινά και συστηματικά το αίσθημα της προσωπικής αναξιότητας.

Σαφώς γύρω μας υπάρχουν άνθρωποι που – μετρώντας ένα ένα τα κεκτημένα τους – κατέχουν κάτι παραπάνω από μας. Και κάποιοι που κατέχουν κάτι παραπάνω από αυτούς, και πάει λέγοντας. Έτσι, ήταν πάντα και μάλλον έτσι θα είναι και στο μέλλον. Υπάρχουν, όμως, και άνθρωποι που κατέχουν, σε πολλούς τομείς, λιγότερα. Αλήθεια αυτούς πόσο συχνά τους σκέφτεστε;

Αν θέλετε να αξιολογήσετε την πρόοδο σας και την προσωπική σας ανάπτυξη δείτε τον εαυτό σας τώρα σε σχέση με τον εαυτό σας στο παρελθόν. Έχετε πετύχει στόχους; Έχετε βελτιώσει πράγματα στον εαυτό σας; Έχετε καταφέρει να ανταποκριθείτε σε αντιξοότητες; Έχετε βοηθήσει άλλους; Έχετε γενικώς σημειώσει μια ελάχιστη έστω πρόοδο στους τομείς που σας ενδιαφέρει; Αν ναι, τότε αναρωτηθείτε γιατί δεν αφήνετε όλα αυτά να διαμορφώσουν την αυτοεικόνα σας και να συμβάλουν στην αυτοεκτίμηση σας.

Σαφώς δεν μπορείτε να αγνοείτε το τι συμβαίνει γύρω σας. Σταθείτε όμως κριτικά απέναντι σε όλα αυτά. Οι άλλοι μπορούν – αντί ως πηγή φθόνου και αυτοκατηγορίας – να χρησιμεύσουν ως πηγή έμπνευσης για σας («Αφού το κατάφερε κάποιος άλλος, μπορώ και εγώ να το κάνω»). Βλέποντας ανθρώπους να δραστηριοποιούνται και δημιουργούν τις συνθήκες ζωής που και εμείς επιθυμούμε μπορούμε να μιμηθούμε το παράδειγμα τους. 

Συχνά αναλωνόμαστε σε μια ατέρμονη και μάταιη ενασχόληση του πόσο υστερούμε σε σχέση με τους γύρω με αποτέλεσμα να προκαλούμε εμείς οι ίδιοι την δυστυχία μας. Θεωρούμε πως αν είχαμε τα λεφτά, τη δουλειά, την εμφάνιση του γείτονα θα ήμασταν ευτυχέστεροι. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι θα ήμασταν ευτυχέστεροι αν αφοσιώναμε περισσότερο χρόνο σε πράγματα που μας κάνουν να νιώθουμε καλά και λιγότερο χρόνο στο περνάμε τον εαυτό μας συνεχώς από εξετάσεις «προσωπικής αξίας». 

Η σύγκριση με τους άλλους για τον καθορισμό της προσωπικής αξίας δεν έχει νόημα ούτως ή άλλως γιατί δεν υπάρχει ένα καθολικό σύστημα μέτρησης της ανθρώπινης αξίας αλλά εμείς οι ίδιοι δημιουργούμε το μετρικό σύστημα με βάση το οποίο αυτοαξιολογούμαστε. Αν το σύστημα είναι λάθος, τότε θα υστερούμε διαρκώς. Ο κάθε άνθρωπος είναι πραγματικά μοναδικός, με αδυναμίες, ταλέντα, χαρίσματα και ιδιαιτερότητες. Αν δεν δείτε εσείς τον εαυτό σας με θετική ματιά είναι εξαιρετικά δύσκολο να σας δουν έτσι οι άλλοι.